تهران، دانشگاه: نخستین و از معتبرترین مجموعة دانشگاهی ایران در مرکز شهر تهران وابسته به وزات علوم، تحقیقات و فناوری که با تعابیر دانشگاه مادر و نماد آموزش عالی یاد می‌شود.

پیشینة دانشگاه:  سال ۱۳۰۷ش و در زمان سید محمد تدین فکر، وزیر معارف وقت تأسیس دانشگاه در ایران به وجود آمد ولی اجرای آن به علت فراهم نبودن امکانات و وسایل لازم به تأخیر افتاد(ضیاءظریفی، ص ۱۳ - 14) و از ۱۳۱۰ ش برنامه‌ریزی برای تأسیس دانشگاه تهران آغاز گردید. علی‌اصغر حکمت به هنگام کفالت وزارت معارف، نیاز به تأسیس دانشگاه را یادآور شد و اشاره دارد که مقدمات این کار از طریق اختصاص بودجۀ دولتی صورت پذیرفت (حکمت، «مؤسس ... »،ص ۴؛ مختاری،ص ۱۷۹)، اما در ادامه به خاطر تغییر دولت اجرای آن عملی نشد تا این که سرانجام در ۱۳۱۳ش قانون تأسیس دانشگاه از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و دانشگاه تهران در ۲۴ اسفند ۱۳۱۳ افتتاح شد(ضیاءظریفی، ص ۱۳ - 14).

تأسیس دانشگاه تهران گامی اساسی در توسعة آموزش عالی بود. چراکه تا پیش از این، اعزام دانشجو به اروپا برای تحصیل علوم و فنون - که از اوایل قرن سیزدهم در عصر قاجار (تاریخ نخستین گروه اعزامی به لندن : ۱۲۲۶) آغاز و با تصویب قانون اعزام محصل به اروپا در محرم ۱۳۲۵ در مجلس شورای ملی صورت رسمی تر یافته بود - در عصر پهلوی با اهتمام بیشتر پی گیری شد و چند گروه از جوانان ایرانی در دانشگاههای فرانسه و آلمان و بلژیک و انگلستان تحصیل کردند و پس از بازگشت ، ارکان اصلی نظام دانشگاهی و سازماندهی نهادهای جدید صنعتی و اداری شدند. نظام آموزشی به سبک جدید نیز گسترش و توسعة جدی یافت. در زمینة آموزش بزرگسالان نیز اقداماتی صورت گرفت و بسیاری از کارکنان وزارتخانه ها در مدارس فنی مشغول تحصیل شدند و تعلیم اکابر براساس طرح پیشنهادی داور در ۱۳۱۵ش به تصویب هیئت وزیران رسید (حکمت، سی ... ، ص ۳۷۷ـ۳۷۹). عملیات ساختمانی مجموعۀ دانشکدۀ طب (دانشکدۀ پزشکی، همراه دندان‌سازی و دواسازی)، که نخستین دانشکده در محوطۀ دانشگاه تهران بود، در اسفند ۱۳۱۶ به پایان رسید و سپس دو دانشکدۀ حقوق و فنی نیز در ضلع غربی محوطۀ دانشگاه توسط پیمانکاران خارجی ساخته شد (صدیق، ج۲،ص۱۸۲).

دانشگاه تهران بنا‌به قانون تأسیس آن، مرکب از ۶ دانشکدۀ پزشکی، حقوق، فنی، معقول و منقول(الهیات و معارف اسلامی فعلی)، ادبیات، و علوم بود. دانش‌سرای عالی نیز به‌عنوان مؤسسۀ ضمیمۀ دانشگاه تهران شناخته می‌شد. در قانون دانشگاه، دو شعبه از شعب دارالمعلمین عالی (دانش‌سرای عالی) یعنی شعبۀ ادبی و شعبۀ علمی به دانشگاه تهران انتقال یافت و هستۀ اولیۀ دو دانشکدۀ علوم و ادبیات را تشکیل داد (سیاسی، ص۱۰۴-۱۰۵). در گذر زمان تشکیلات علمی دانشگاه تهران به‌تدریج گسترش یافت و دانشکده‌های مختلف به این دانشگاه افزوده شد. در این گذر ( 1365 ش)، تشکیلات علمی پزشکی دانشگاه تهران از این دانشگاه جدا شد و با نام دانشگاه علوم پزشکی تهران شناخته شد که مقاله مستقلی در دانشنامه به آن پرداخته می‌شود.

در ۱۳۲۴ ش، برای اسکان دانشجویان غیرتهرانی، مجموعۀ خوابگاهی در منطقۀ امیرآباد به نام «کوی دانشگاه تهران» تأسیس شد. محل کوی دانشگاه در گذشته منطقۀ نظامی بود و اندک ابنیۀ آن امکانات مناسب خوابگاهی نداشت. بازسازی و گسترش کوی دانشگاه با کمکهای غیردولتی از سوی شرکتها و خیّرین ممکن شد (محبوبی اردکانی، ص ۴۵۷- ۴۵۸؛ سالنامه ... ، ص۴۸).

جنبش دانشجویی: با تأسیس دانشگاه تهران، سنگ بنای جنبش دانشجویی نیز گذاشته شد. به این ترتیب دانشگاه تهران به تدریج و بعد از خروج رضا شاه از کشور به کانون شکل‌گیری جنبش‌های دانشجویی تبدیل شد. این جنبش‌ها ابتدا جنبه صنفی داشت ولی بعد از شهریور ۱۳۲۰ و با باز شدن فضای سیاسی جامعه و ظهور احزاب، جمعیت‌ها، انجمن‌های سیاسی و طبع و نشر روزنامه‌های گوناگون با گرایش‌های مختلف، جنبش دانشجویی نیز صبغه سیاسی بیشتری به خود گرفت؛ چنان که دانشجویان نسبت به هرگونه رویدادی که در کشور اتفاق می‌افتاد از خود عکس العمل نشان می‌دادند(اسنادی ... ، ج ۱، ص ۷).یکی از چشمگیرترین حرکت‌های اعتراضی دانشجویان در دوره حکومت پهلوی در سال ۱۳۱۶ ش اتفاق افتاد که دانشجویان دانشکده حقوق دانشگاه تهران در اعتراض به هزینه‌های بیهوده برای آماده ساختن دانشگاه جهت بازدید رضا پهلوی، در کلاس‌ها حاضر نشدند. به دنبال این حرکت و همچنین اعتراضات دیگر، در همان سال بیست تن از دانشجویان بازداشت و یکی از آن‌ها اعدام شد(آبراهامیان، ص ۱۹۲ -193).

ادامة فعالیت‌های مبارزاتی دانشجویان دانشگاه تهران مربوط به نهضت ملی شدن صنعت نفت است که یکی از ارکان مبارزه علیه انگلیس بود. شرکت در قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ و حمایت از دولت مصدق، از جمله اقداماتی بود که سازمان صنفی دانشجویان دانشگاه تهران در مقابله با استبداد از خود نشان داد(سلیمی، ص۲۳۷؛ ضیاء ظریفی، ص ۱۷۵) تا جاییکه بعدها کمیته نهضت مقاومت ملی را تشکیل شد و به این ترتیب دانشگاه تهران از مراکز عمده نهضت مقاومت کرد(نجاتی، ج ۱، ص ۱۰۳ ، ۱۰۴). این کمیته، با فعالیت‌های مؤثر خود جبهه مقابله با استبداد را به عهده داشت و فعالیت‌هایی نظیر راهپیمایی‌ها، اعتراضات خیابانی، اعتصابات و پخش اعلامیه و غیره را رهبری می‌کرد (سلیمی، ص ۲۳۸ ) که از آن جمله برگذاری تظاهرات ۱۶ مهر و ۲۱ آبان ۱۳۳۲ که منجر به تعطیلی دانشگاه شد (نجاتی، ج ۱، ص ۱۱۱-113). در این زمان، رابطه سیاسی ایران با انگلیس و سفر نیکسون، معاون رییس‌جمهوری وقت آمریکا به ایران انجام شد. دانشجویان دانشگاه تهران در ۱۶آذر همان سال، دست به اعتراض زدند که منجر به شهادت سه دانشجو شد که از آن زمان به بعد در تاریخ ایران به‌نام « روز دانشجو» نام‌گذاری شد. رئیس وقت دانشگاه تهران، علی اکبر سیاسی، درباره آن روز می‌گوید: «روز ۱۶ آذر هنگامی که آن‌ها (نظامیان) از جلو دانشکده فنی می‌گذشتند، چند دانشجو آن‌ها را مسخره می‌کنند و گویا کلمات زننده‌ای بر زبان می‌رانند و به سرعت وارد دانشکده (فنی) می‌شوند. سربازان آن‌ها را دنبال می‌کنند».

سربازان به کلاس استاد شمس در دانشکده فنی می‌روند و با زور و شکنجه وی خواهان معرفی دو دانشجوی مذکور می‌شوند؛ اما به نتیجه نمی‌رسند. همین هنگام مدیریت دانشگاه تصمیم می‌گیرد هرچه سریعتر دانشگاه را تعطیل کند تا به دانشجویان آسیبی نرسد. جمعیت وارد لابی و راهرو‌های دانشکده می‌شود و درگیری بین دانشجویان و سربازان بالا می‌گیرد. در همین تعقیب و گریز سه دانشجو را مثل برگ خزان گلوله باران و شهید می‌کنند(«کشتار دانشجویان ...»، بش). هشت سال پس از آن، در سال تحصیلی ۱۳۳۹-۱۳۴۰ ش دانشجویان در حمایت از خواسته‌های خود مبنی بر تضمین آزادی انتخابات، در روز ۵ بهمن ۱۳۳۹ ش در دانشگاه تهران اعتصاب کردند به دنبال اعتراض دانشجویان عوامل حکومت پهلوی به دانشگاه تهران یورش برد و صد‌ها تن از دانشجویان و اساتید را مورد ضرب و شتم قرار داده، مصدوم و مجروح ساختند و بسیاری از وسایل آموزشی و آزمایشگاهی و کتب و منابع مطالعاتی را نابود ساختند. گفته می‌شد حدود ۶۰۰ تن از آسیب‌دیدگان راهی بیمارستان شدند(«کشتار دانشجویان»، بش؛کریمیان، ص ۱۴۵). به‌رغم آن، این سرکوب نه‌تنها خللی در اعتصابات دانشجویان به‌وجود نیاورد، بلکه آنان در ۱۳ بهمن به نحوه برگزاری انتخابات دوره دوم مجلس بیستم دست به تظاهرات زدند و در ۴ اسفند اتومبیل منوچهر اقبال (وزیر دربار) را در محوطه دانشگاه به آتش کشیدند(سلیمی، ص ۲۴۰). پس از این واقعه، دانشگاه تهران به مدت ۷۰ روز به حالت تعطیل درآمد و چندین نفر از دانشجویان بازداشت شدند(بیات، ص ۴۷-50؛ سلیمی، ص ۱۳۴).

نهضت اسلامی امام خمینی(ره):  در مهر ۱۳۴۱، طرح لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی از طرف دولت تصویب شد و در آن تلاش شده بود به گونه‌ای جایگاه اسلام و قرآن تحت‌الشعاع قرار گیرد. به موجب این لایحه، شرط اسلام برای انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان انجمنها حذف شده بود. همچنین در بخش مربوط به سوگند مراسم تحلیف، به جای نام قرآن، از لفظ کتاب آسمانی استفاده شده بود؛ لفظی که دارای معنای عام است و هر کتاب آسمانی را در بر می‌گیرد.

با تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و اعتراض شدید امام خمینی به این لایحه، حکومت پهلوی لغو لایحه مذکور را اعلام کرد همزمان امام خمینی اعلام کردند تا انتشار رسمی خبر لغو تصویب‌نامه، مبارزه را ادامه دهند. متعاقب این موضع‌گیری حضرت امام ره، دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های کشور تظاهرات گسترده‌ای برپا کردند («کشتار دانشجویان»، بش).

بعد از لغو این لایحه دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به نشریاتی که خود را متکی به دانشجویان معرفی می‌کردند و به تبلیغ و جلوگیری از دخالت روحانیت در سیاست می‌پرداختند، اعلامیه‌ای صادر کردند که در آن آمده بود: «... این نشریات و منابع الهام آن‌ها باید بدانند که دانشجویان مسلمان دانشگاه تهران، در تمام موارد پشتیبان مراجع تقلید بوده و هرگز عملیات خلاف قانون دولت‌ها را تأیید نکرده‌اند و در تمام موارد به دعوت روحانیون پاسخ مثبت داده و با افکار مترقیانه ایشان همکاری نموده‌اند...» (نک: سلیمی، ص ۲۴۵)

شاه در دی ماه ۱۳۴۱ با توصیه و فشار دولت آمریکا اعلام کرد اصول شش‌گانۀ اصلاحات خویش را تحت عنوان انقلاب سفید به رفراندوم خواهد گذاشت. در این زمان احزاب ملی‌گرا با شعار «اصلاحات آری، دیکتاتوری نه» به تصمیم رژیم شاه پهلوی، چراغ سبز نشان دادند. احزاب چپ‌گرا نیز هم‌صدا با رادیو مسکو اصول انقلاب سفید شاه را مترقی خواندند (کریمیان، ص ۱۵۸)، در این شرایط که حکومت تبلیغات گسترده‌ای برای حضور مردم در رفراندوم اصول شش گانه انجام می‌داد، در ۳ بهمن ۱۳۴۱ش همزمان با تظاهرات روحانیون، بازاریان، کشاورزان و کارگران در تهران، در دانشگاه تهران نیز تظاهراتی علیه رفراندوم انجام شد. در این روز تعدادی از افراد بازداشت شدند که چند نفر از وعاظ از جمله آن‌ها بودند(منصوری، تاریخ ... ، ج۱، ص ۱۰۴ ،ج۲، ص ۵۳۶).

شرکت دانشجویان دانشگاه تهران در تظاهرات مردمی و همگام با علمای مذهبی موجب خشم حکومت شد و همین امر سبب شد که عده‌ای از چاقوکشان سازمان ساواک در ۴ بهمن در حالی که سرتیب حکیمی(مسئول انتظامات دانشگاه تهران) در پیشاپیش آن‌ها حرکت می‌کرد با شعار جاوید شاه به دانشگاه یورش بردند، پلاکاردی را که دانشجویان بالای درب ورودی دانشگاه نصب کرده بودند پایین کشیده و آتش زدند؛ آنگاه به دانشکده‌ها هجوم برده، وسایل علمی آزمایشگاه‌ها را در هم شکستند و دانشجویانی را که در کلاس‌ها بودند به چوب بستند و به شدت مجروح ساختند (روحانی، بررسی ... ، ج ۱، ص ۲۴۳-245). در پی این حادثه، امام خمینی در اعلامیه‌ای ضمن مقصر دانستن شاه، حمله نیروهای دولتی به دانشگاه تهران محکوم کردند(قیام ...، ج ۲، ص۱۳؛ امام خمینی، ج۱، ص ۴۶).

دانشجویان دانشگاه تهران بار دیگر در عاشورای ۱۳۴۲ ش در اعتراض به حکومت پهلوی همگام با مردم به سوی بازار رفتند و و با جانبداری کامل از امام خمینی و خواستار تجدید ساختمان مسجد فیضیه قم بودند (از قبا ... ، ص ۵۰).

در عصر همان روز دانشجویان دانشگاه بار دیگر در مسجد هدایت جمع شدند و در عین حالی که از عملکرد حکومت پهلوی انتقاد ممی‌کردند، در اعلامیه‌هایی نیز مردم را به قیام بر ضد حکومت دیکتاتوری دعوت کردند (منصوری، تاریخ، ج ۱، ص ۶۹۱).

سخنرانی آیت‌الله خمینی در ۱۳خرداد ۱۳۴۲، مصادف با عاشورای حسینی، به عنوان نخستین پایه‌های انقلاب اسلامی ایران و سرآغاز قیام ۱۵ خرداد استکه در جریان آن دانشگاه تهرام مرکز ثقیل این نهضت شد و در این روز جمعیت زیادی از مقابل کاخ شاه به سمت دانشگاه تهران رفتند ( امیری، ص ۱۳۲؛ شاهی، ص ۳۲ ).مصطفی حائری زاده، از موتلفین انقلاب اسلامی گفت: وقتی به مقابل دانشگاه تهران رسیدیم مرحوم عراقی چند کلامی صحبت کرد شخص دیگری هم که دانشجو بود سخنرانی کرد (حائری زاده، ص ۱۲۹ ). در مجموع، اقدامات صورت گرفته در دانشگاه تهران موجب آشکار شدن قابلیت نیروهای مردمی در اتحاد با دانشگاهیان در مقابله با حکومت پهلوی داشت به طوری که در ۱۴ خرداد ۱۳۴۲ شماری از دانشجویان همراه با شماری از بازاری‌ها و طبقات مختلف مردم در مسجد شاه گرد آمدند و با برگزاری تظاهرات به منظور اعلام وحدت و همبستگی بازار و دانشگاه به سوی دانشگاه تهران حرکت کردند. در آنجا بیشتر نمایندگان دانشگاه و بازاریان به صورت جداگانه به ایراد سخنرانی پرداختند (روحانی، نهضت ...، ج ۱، ص ۴۷۳ -۴۷۵ ؛ مهری، ص۱۰۱).

پس از سخنرانی تاریخی عصر عاشورای امام خمینی و زیر سوال بردن ماهیت رژیم شاه و احساس خطر از سوی رژیم، صبح ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ش مأموران ساواک به منزل امام در قم حمله کرده و وی را دستگیر و به تهران انتقال دادند(خلجی، ص ۲۳۸-۲۳۹). در اولین ساعات روز ۱۵ خرداد دانشجویان دانشگاه تهران به محض اطلاع از دستگیری امام خمینی (ره) کلاس‌های درس را کلاس درس را تعطیل کرده و پس از تظاهرات داخل دانشگاه با تظاهرات دسته جمعی و شعار‌های انقلابی از دانشگاه خارج شده، دامنه تظاهرات را به خیابان‌ها کشیدند و با فریاد‌های رعدآسای «خمینی را آزاد کنید» شور و احساسات مردم را برانگیختند، پلیس دانشگاه را تعطیل کرده و با تانک و توپ در محاصره قرار داد (دوانی، ج ۴،۳،ص ۳۶۹؛ منصوری، قیام، ج ۱، ص ۶۳۰ ؛ روحبخش،ص ۵۲ ). به این ترتیب دانشجویان دانشگاه تهران بیش از پیش در صحنه مبارزات بر ضد رژیم پهلوی قرار گرفته و موجب شد در سال‌های بعد به مناسبت‌های مختلف نارضایتی خود را از عملکرد حکومت به صورت تظاهرات، پخش اعلامیه و خود داری از رفتن به کلاس‌های درس نشان دهند(چهل و چهار»، بش). در نتیجه اعتراض مردم به دستگیری امام خمینی، شاه مجبور به آزادی امام در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳ شد پس از آنکه امام آزاد شد و حدود یک هفته بعد، در ۲۱ فروردین  امام خمینی در مسجد اعظم قم در جمع دانشجویان دانشگاه تهران و برخی اقشار دیگر سخنرانی کرد(حسین قزل ایاق، ص ۲۳۴ ).

در خرداد ۱۳۴۳ به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ برنامه راپیمایی در تهران تدارک شده بود و شرکت کنندگان از مسجد امام به سمت دانشگاه تهران به راه افتادند که در میانۀ راه، نزدیک مسجد سپهسالار با یورش مأمورین نظامی به شدت سرکوب شدند (حسین قزل ایاق، ص ۲۳۶).

دوره مبارزات سیاسی دانشجویان دانشگاه تهران که در مهر ۱۳۴۱، در مقابله با طرح لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز شده بود تا اوجگیری مبارزات ملت ایران در ۱۳۵۶ ش ادامه یافت که از این تاریخ به بعدمرحله جدیدی در روند انقلاب است. در این دوره تظاهرات‌های دانشجویی افزایش یافت و دانشگاه‌ تعطیل شد. پس از آن به یادبود ۱۶ آذر (روز دانشجو)، ۲۱ دی‌ در واکنش به کشتار ۱۹ دی در قم، و زدوخورد با پلیس در ۶ اسفند همان سال در کوی دانشگاه نمونه‌هایی از این دست است («دانشگاه تهران ... »، بش).

سال بعد از آن، در آبان ۱۳۵۷، زمانی که سازمان ملی دانشگاهیان ایران در اعتراض به سیاست‌های رژیم پهلوی، از ششم تا یازدهم آبان را هفته همبستگی ملی اعلام کرد، بلافاصله این اقدام، مورد استقبال دانشجویان دانشگاه تهران قرار گرفت و براساس مندرجات روزنامه اطلاعات در ۶ آبان ۱۳۵۷ «اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران اعلام کرده بودند که از امروز به مدت یک هفته برای اجرای خواسته‌هایشان اعتصاب خواهند کرد و در کلاس‌های درس حاضر نخواهند شد». («کشتار دانشجویان»، بش). در پی آن، حکومت پهلوی ناگزیر از گسیل نیروی نظامی به دانشگاه شد و قیام آنان را سرکوب کرد. از روز ۷ آبان نیروهای ارتش در اطراف دانشگاه تهران مستقر شدند و از حضور دانشجویان در دانشگاه جلوگیری کردند. ۸ آبان نیروهای شهربانی از اطراف دانشگاه تخلیه شده بودند و دو کامیون نظامی ارتش جلوی در اصلی دانشگاه مستقر شد. عده‌ای از دانشجویان و مردم در محوطه‌ دانشگاه دست به تظاهرات زدند و با انداختن زنجیر به دور مجسمه‌ شاه سعی کردند آن را پایین بکشند که به دلیل استحکام مسجمه داخل دانشگاه موفق به این کار نشدند. روز ۱۳ آبان گروه‌های دانش‌آموزی با تعطیل مدارس به سوی دانشگاه تهران حرکت کردند و در آنجا به دانشجویان معترض پیوستند. متعاقب آن نیروهای نظامی از ساعت ۱۱ صبح محاصره دانشگاه را آغاز کردند. حدود ساعت ۱۲ ظهر نیروهای ارتش جلوی درب جنوبی دانشگاه مستقر شدند و شلیک نارنجک گاز اشک‌آور را به داخل دانشگاه آغاز کردند. تظاهرکنندگان با برافروختن آتش به خنثی‌سازی گاز‌ها پرداختند که ناگهان نیروهای نظامی بر روی آن‌ها آتش گشودند. خبرگزاری‌ها تعداد شهدا را ۱۰ نفر و دانشجویان ۶۵ نفر اعلام کردند. کم‌کم تظاهرات به بیرون از دانشگاه کشیده شد و تقریباً سی نقطه تهران به آتش کشیده شد(«کشتار دانشجویان»، بش؛ «بازخوانی ...، بش).

از همین دوره به بعد، دانشگاه تهران شاهد حضور گسرده تر اساتید دانشگاه است. در روز ۲ دی ۱۳۵۷ بیش از صد تن از استادان دانشگاه تهران در محل دبیرخانه این دانشگاه اجتماع و ضمن صدور بیانیه‌ای در اعتراض به محاصره نظامی دانشگاه، سکوت مدیریت دانشگاه در برابر اعمال ضد مردمی رژیم و همکاری وی با آنان، دست به تحصن زدند. همزمان با این اعتصاب، خبرگزاری آسوشیتد پرس در گزارشی نوشت: نزدیک به صد تن از استادان و دانشیاران دانشگاه‌ها، ساختمان وزارت علوم را اشغال کردند و خواستار از سر گرفته شدن تدریس و خروج نظامیان از دانشگاه‌ها شدند. در پی این تحصن، عوامل رژیم پهلوی برای درهم شکستن اعتصاب، در تاریخ ۵ دی ۱۳۵۷ به اساتید متحصن حمله کردند. در نتیجه، استاد کامران نجات اللهی از اساتید جوان دانشگاه پلی تکنیک تهران به شهادت رسید. فردای آن روز در ششم دی ماه ۱۳۵۷، با حضور هزاران نفر که در پیشاپیش آن‌ها، آیت‏‌اللَّه سید محمود طالقانی حرکت می‏‌کرد، پیکر شهید نجات‌‏اللهی تشییع شد. در این مراسم دست‌کم پنج نفر کشته و صدوسی نفر مجروح شدند» («کشتار دانشجویان»، بش).

در ۸ بهمن ۱۳۵۷ نیز گروهی از روحانیت انقلابی در دانشگاه تهران در اعتراض به تاخیر در بازگشت امام به ایران دست به تحصن زدند(حسین قزل ایاق، ص ۴۲۷) که این تحصن در روز ۱۰ بهمن با حمایت اساتید دانشگاه‌ تهران مواجه شد و اساتید ضمن اعلام حمایت از این تحصن، به صف متحصنین پیوستند («کشتار دانشجویان»، بش) و سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ پایان یافت.

پیروزی انقلاب تا شروع جنگ:  دانشگاه تهران پس از پیروزی انقلاب اسلامی بدنبال ایجاد جریان های مختلف سیاسی صحنة تحرکات گروههای ضد انقلاب شد، که نخستین آن در۱۶ فروردین اعلام موجودیت سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی علی رغم حضور نیروهای مختلف مذهبی از جمله کادرها و نیروهایی از سپاه پاسداران انقلاب بطور مسلحانه بود (نخعی و یکتا، ص۵۸۱). بنابراین دانشگاه تهران عملاً کانون‌ اصلی حضور مخالفان علیه نظام جمهوری اسلامی شد. و از آن به بعد عمدة فعالیتهای دانشگاه به خشونت کشیده شد که از جمله در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۸ مراسم تشییع جنازه استاد مطهری بوددر این مراسم که به نوشته روزنامه کیهان به یک راهپیمایی بزرگ اعتراض آمیز علیه تروریستها و منافقین تبدیل شده بود ،تشییع کنندگان با شعارهایی همچون تروریست محکوم است ؛ درود بر مجاهد ؛ مرگ بر منافق ؛ مرگ بر کمونیست ؛ قاتل مطهری اعدام باید گردد ؛ فدایی ضدخلق نابود باید گردد ؛ مطهری ، مطهری شهید انقلابی ؛ منافق ، منافق انگل اجتماعی ، توده ای ، فدایی انگل اجتماعی ؛ منافق ! کشتی مطهری را این خادمعلی را ، مرگ بر تو ؛ ای استاد شهیدم راهت ادامه دارد ؛ اسلام از این ترورها دیگر باکی ندارد ؛ می کشم ، می کشم آنکه برادرم کشت ؛ می کشم ، می کشم آنکه معلمم کشت ؛ امنیت رهبران تامین باید گردد ؛ مرگ بر فدایی ضدخلق ... (نخعی و یکتا، ص ۸۵۷-858).

در ۳ خرداد ۱۳۵۸ تظاهرات ضد آمریکایی نیز تعدادی گروههای سیاسی در تهران برپا کردند ؛ از جمله به گزارش روزنامه اطلاعات ، از ساعت۲:۳۰بعدازظهر روز پنجشنبه اعضا و هواداران حزب توده ایران پس از تجمع در ابتدای خیابان فروردین ( مقابل دانشگاه تهران ) در صفوف منظم با پلاکاردهایی علیه مداخله امریکا در امور ایران به سوی سفارت امریکا در خیابان تخت جمشید راهپیمایی کردند (یکتا، ص ۲۷۳).

در ادامه تظاهرات اعتراض آمیز علیه چریکهای فدایی خلق برپا از مقابل دانشگاه تهران آغاز شد و در زیر پرچم آن ، گروههای دیگر چپ همچون جبهه دمکراتیک خلق ایران ، دانشجویان پیشگام ، سازمان طوفان ، کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن ، سازمان زنان مبارز ، اتحادیه انقلابی زنان مبارز و گروه هواداران کمونیستهای ایران بود ، تظاهرکنندگان ابتدا در مقابل دانشگاه تهران اجتماع کردند (یکتا، ص ۲۷۸).

سال بعد از آن، در ۲۹ فروردین ۱۳۵۹، برای تخلیه گروه‌های سیاسی از دانشگاه، شورای انقلاب، به آنها مهلتی سه روزه داد و افزود امتحانات دانشگاه باید تا ۱۴ خرداد به پایان برسد و از ۱۵ خرداد دانشگاه ها تعطیل و هرگونه اقدام استخدامی و مانند آن در دانشگاه متوقف شده و نظام آموزشی کشور بر اساس موازین انقلابی و اسلامی طرح ریزی شود(«روند انقلاب فرهنگی» بش).در طی سه روز یاد شده درگیری و خشونت در دانشگاه تهران به اوج خود رسیده و چند تن کشته و صدها نفر مجروح شده و در نتیجة آن هیچ گروهی حاضر به تخلیه مقر خود از دانشگاه تهران نبود و این سرآغاز رویدادی شد که ازآن به عنوان «انقلاب فرهنگی» یاد می‌شود. («دانشگاه تهران ... »، بش؛«روند انقلاب فرهنگی» بش).

باوجود این طرفداران نظام فعالیت خود را محدود به این دانشگاه نکرده بودند و گزارش روزنامة بامداد حاکی از آن بود که گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران در ساعت ۸ بعدازظهر ۲۹ فروردین به طرف دانشگاه پلی‌تکنیک که اعضای انجمن دانشجویان مسلمان، پیشگام، دمکرات و چند گروه دیگر، شبانه روز در دانشگاه بودن حرکت کردند و در مقابل این دانشگاه به شعار دادن پرداختند. از اینرو وقتی افراد مخالف این گروه‌ها می‌خواستند به دانشگاه وارد شوند، با مقاومت این گروه از دانشجویان روبه‌رو شدند و زد و خوردی بین آنها درگرفت و دو تن از دانشجویان (یک زن و یک مرد) زخمی شدند؛ ولی چون مقاومت دانشجویان شدید بود، آنها نتوانستند داخل شوند و به ناچار محوطة دانشگاه را ترک کردند(نخعی، قطع ... ، ص ۱۱۲۹). این درگیری‌ها در ۳۱ فرودین در دانشگاه تهران افزایش یافت و از اولین ساعات بعدازظهر تا آخرین ساعات روز ۳۱ اردیبهشت ادامه یافت و در نهایت چند ساعت پس از نیمه شب منجر به اخراج گروه‌های چپ مارکسیستی نظیر راه کارگر، پیکار و عمدتاً سازمان چریک‌های فدایی خلق شد. گزارش خبرنگاران مطبوعات از عرصه درگیری بدین شرح بود: در آخرین فرصتی که از سوی شورای انقلاب برای تخلیه دفاتر سیاسی و انجمن ها تعیین شده بود، دانشگاه تهران شاهد درگیری های خونینی بود که درجریان آن، به نوشته روزنامه کیهان ۳ تن کشته و بیش از ۳۴۹ نفر زخمی شدند. خبرنگار خبرگزاری پارس،گزارش داد که حدود ۴۰ نفر از مجروحان درگیری‌های دانشگاه تهران را به این بیمارستان منتقل کرده اند. براساس این گزارش، حال ۲ نفر از مجروحان بسیار وخیم بوده که بستری شده‌اند، ولی بقیه به طور سرپایی درمان و مرخص شده اند(نخعی، طبس ... ، ص ۱۵۸-159؛«درگیری‌های دیروز ... »، ص۲). در پی این حادثه در دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های کشور، امام خمینی در روز ۱ اردیبهشت در جمع اقشار مختلف مردم، دانشجویان عضو انجمن اسلامی دانشگاه ها و سازمان های دانشجویی مسلمان سراسر کشور طی سخنانی مهم، روند انقلاب فرهنگی را که در جریان بود شتاب بخشید (نک: امام خمینی، ج ۱۲، ص ۲۵۰ - 252) و طی آن، روز بعد حکم شورای انقلاب در دانشگاه تهران ابلاغ شد که منجر به تعطیلی دانشگاه‌ها بانام «انقلاب فرهنگی» به مدت بیشتر از دو سال را در پی داشت(«دانشگاه تهران ... »، بش).

برای حمایت از این طرح فرهنگی و تخلیه مخالفین نظام در روز ۲ اردیبهشت مردم در دانشگاه و خیابان‌های اطراف آن به دعوت رئیس جمهور تجمع کرده بودند که روزنامة جهموری حضور مردم را حدود دو میلیون نفر گزارش کرد (نخعی، طبس ، ص ۲۰۰؛ «رئیس جمهور ...»، ص ۱؛ « حدود ... »، ص ۱۲). همزمان با تجمع عظیم دانشگاه تهران، یک تجمع محدود نیز با جهت‌گیری کاملاً متفاوت، در بیمارستان امام خمینی (واقع در انتهای بلوار کشاورز)شکل گرفت. گزارش روزنامه بامداد حاکی است خانواده‌های قربانیان درگیری چند روز گذشته دانشگاه تهران همراه عده‌ای از دانشجویان و مردم، داخل و اطراف بیمارستان امام خمینی اجتماع کردند و پس از تحویل گرفتن اجساد سه تن از قربانیان درگیری دانشگاه از مسئولان بیمارستان، ضمن تشییع آنها راهپیمایی کوتاهی کردند. بعدازظهر همین روز، بازهم مردم برای دریافت اجساد بقیه قربانیان و تشییع جنازه حوادث دانشگاه تهران در بیمارستان امام خمینی، اجتماع کردند که با جواب منفی مسئولان بیمارستان مواجه شدند و بدین ترتیب درگیری ایجاد شد. در حوالی میدان توحید نیز همین برخوردها تکرار شد (نخعی، طبس، ص ۲۰۳). سرانجام پس از درگیری‌های حدود یک هفته‌ای در دانشگاه تهران، تا پایان روز۲ ادیبهشت تخلیه ستاد گروه های مسلح غیرقانونی و استقرار کامل حاکمیت نظام و برگذاری کلاس‌های درس آغاز گردید(نک: نخعی، طبس، ص ۲۰۴-205) و تا ۶ اردیبهشت تقریباً در برخی از دانشکده ها مثل دانشکده فنی، ادبیات و علوم انسانی تعدادی از کلاس ها تشکیل نشد (نخعی، طبس، ص ۳۸۰).

سرانجام براساس برنامه‌ریزی انجام گرفته، دانشگاه تهران تا نیمه خرداد ۱۳۵۹ تعطیل شد و پس از آن، امام خمینی در ۲۳ خرداد ۱۳۵۹ فرمانی مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی صادر کرد و عملاً دانشگاه تهران برای انقلاب فرهنگی تعطیل شد(امام خمینی، ج۱۲، ص۴۳۱؛ «روند انقلاب فرهنگی»، بش).

از آنجاکه دانشگاه برای تحصیل تعطیل شده بود اما با توجه موقعیت آن به سبب قرارگیری در مرکز شهر تهران مرکز ثقل فعالیت فرهنگی و ملی از جمله برگذاری نماز جمعه و راه‌پیمایی‌های روز قدس(تظاهرات آخرین جمعه ماه رمضان) ، روز پیروزی انقلاب ( 22 بهمن) و محل جمع‌آوری کمک های مردمی بود (نک: سلیمانی‌خواه، ص ۳۶۲؛ لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم ... ، ص ۲۰۳).

جنگ تحمیلی تا پذیرش قطع نامه ۵۸۹:  آغاز جنگ عراق بر ضد ایران در شهریور ۱۳۵۹، با انقلاب فرهنگی به‌منظور اصلاح ناهنجاری‏های نظام آموزش عالی هم زمان بود و ازاین‌رو، دانشگاه سه سال تعطیل بود و به همین سبب، فعالیت دانشگاه در حوزۀ جبهه و جنگ محدود به کارکنان آن می شود و فعالیت دانشجویان در این چهارچوب نیست؛ البته، شماری از دانشجویان آن به‌طور داوطلبانه، در جبهه حضور یافتند که آمار مشخصی از شمار نیروهای اعزام شده در دست نیست. همزمان با حملات ارتش به ایران، عوامل ستون پنجم و منافقین و گروهک‌های ضد انقلاب نیز تلاش داشتند تا نظم و امنیت دانشگاه را برهم زده و موجب تضعیف روحیه مردم باشند. از جملة این اقدامات در ۳۱ فروردین ۱۳۶۰ بود که حدود دویست تن از اعضا و هواداران سازمان پیکار به بهانه تعطیلى دانشگاه ها ضمن تجمع در میدان انقلاب تهران، شعارهایى مربوط به بازگشایى دانشگاه ها سر دادند و پس از مدتى به طرف دانشگاه تهران به راه افتادند و با عده‌اى از مردم که از ساعاتى قبل به صورت زنجیروار در مقابل درب جنوبى دانشگاه صف کشیده بودند، به زدوخورد پرداختند. در جریان این درگیرى یک دختر ۲۲ ساله که نارنجک یا مواد آتش زایى در دست داشت، قبل از اینکه بتواند این ماده را پرتاب کند در دستش منفجر شد و درنتیجه خود و حدود بیست تن دیگر را به سختى مجروح کرد(درویشى سه تلانى و محمدپور، ص ۴۸۹؛ «به‌عنوان ... »، ص۵). متعاقب حوادث روز گذشته، در ۱ اردیبهشت، سازمان پیکار روز اول اردیبهشت ماه را روز مقاومت دانشجویان و مردم دربرابر تعطیلى دانشگاه ها اعلام کرد و با این بهانه به حرکتى اعتراضى در مقابل دانشگاه تهران دست زد. در مقابل، حدود سیصد تن از جوانان مذهبى که تا به حدود یک هزار تن افزایش یافته، با سردادن شعار و در دست داشتن پلاکاردهایى تشنجات چند روز اخیر گروه ها در اعتراض به بسته بودن دانشگاه را محکوم کردند. بدین ترتیب حضور مردم و نیروهاى انتظامى و کمیته مانع از برگزارى تظاهرات افراد سازمان پیکار و گروههاى همفکر آن شد. بااینحال اعضاى سازمان پیکار با جوانانى که در دانشگاه مستقر بودند درگیر شدند که در این درگیرى چند تن زخمى و دو تن دیگر از آنان کشته شدند. درگیری در مقابل دانشگاه تا عصر ادامه یافت و درنهایت با اعلام این مطلب که اعضاى کمیته و مأموران انتظامى امنیت دانشگاه و منطقه را تضمین کرده‌اند این تظاهرات پایان یافت (درویشى سه تلانى و محمدپور، ص ۵۱۳).

همزمان با اغتشاشات گروه‌های مخالف نظام در دانشگاه تهران، دانشگاه تهران از گزند حملة هوایی در امان نماند و به نقل از رادیو امریکا، رادیو لندن و خبرگزاری های آسوشیتدپرس و فرانسه در ۵ شهریور ۱۳۶۱ ارتش عراق هنگام برگزاری آیین نماز جمعه در دانشگاه تهران، بر فراز آن پرواز کرد و با شلیک دفاع ضدهوایی و تعقیب هوایی جنگندة ایرانی مجبور به فرار شد (لطف‌الله‌زادگان، عملیات مسلم ... ، ص۹۵).

جمع‌آوری کمک‌های مردمی از دیگر اقدامات مهمی بود که در دانشگاه تهران انجام می‌گرفت. در این‌باره هفته نامة فرانسوی زبان ژون افریک چاپ پاریس، به قلم حمزه قائدی فرستادة ویژة این نشریه به تهران، در بررسی گردهمایی‌های مردمی ایران، به ویژه نمازجمعه، به ترسیم و تشریح ارتباط مردم ایران با جبهه های جنگ پرداخته و کمک های مردمی و صف طویل اهداکنندگان خون برای مجروحان جبهه را از صحنه‌های شاخص در دانشگاه تهران ذکر کرده است(نک: لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم ... ، ص ۲۰۳). روزنامة کهیان نیز در این خصوص اشاره می‌دارد: پس از پایان نماز، جمعیت، به آرامی دانشگاه را ترک می کنند و بسیاری، راهی مراکز جمع آوری کمک های نقدی و جنسی برای پشتیبانی از جبهه ها می شوند. کمی دورتر، اسکناس ها و جواهرات انباشته شده در کیسه های پلاستیکی و جعبه های حاوی مواد غذایی، دارو و البسه، در کامیون های مخصوص قرار داده شده اند. برخی دیگر از شرک تکنندگان در نماز، به صف طویل اهدای خون برای مجروحین که در مقابل مراکز سیار تشکیل شده می پیوندند. داوطلبین بی شمارند و مقدار خون اهداشده عموماً از ظرفیت مخازن بیشتر است و ما نمی توانیم همة افراد را بپذیریم(لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم ... ، ص ۲۰۳).

برگذاری نماز جمعه در دانشگاه از دیگر اقدامات این دانشگاه بود. روزنامة کیهان نیز با عنوان «یک جمعه در تهران» اشاره کرد جمعة هر هفته، دانشگاه تهران شاهد مراسم عظیمی است. از ساعت ۹ صبح تا یک بعدازظهر، صدها هزار زن و مرد و کودک، برای شرکت در آیین نمازجمعه گرد هم می‌آیند. هر هفته ۵/1 تا ۲ میلیون نفر با شور و شوق خاصی با یکدیگر در این مکان ملاقات می‌کنند. شرکت در مراسم نمازجمعه با اینکه در مذهب شیعه اجباری نیست، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، محل برگزاری نمازجمعه، یکی از مراکز مهم سیاسی - اجتماعی ایرانیان به شمار می‌آید. شرکت کنندگان در مراسم نماز، درطول دو ساعت، به خطبه های نماز گوش فرا می دهند و گیرایی سخنان امام جمعه بیش از همه، به علت محتوای آن است(لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم ... ، ص ۲۰۳؛ نیز نک: لطف‌‌الله زادگان، والفجر۱.. ، ص۵۷۳-574؛ نعمتی و دیگران، ص ۷۴۲).

ارسال کمک‌های نقدی کارکنان سازمان مرکزی دانشگاه تهران و دانشکده ها و مؤسسات تابعة این دانشگاه از دیگر اقدامات دربارۀ جبهه و جنگ به شمار می‌رود. تنها اطلاعات بدست آمده در ۱۶ آبان ۱۳۶۱نشان می‌دهد که در این سال و تا همین زمان اشاره شده مبلغ ۳۱۲۷۹۴۰ریال وجه نقد به منظور بازسازی مناطق جنگزده، به حساب‌های ۱۰۰ امام و۴۴۴ بازسازی مناطق جنگی، ۶۶۶ بنیاد امور جنگ زدگان و۲۲۲ نخست وزیری پرداخت داشته است (لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم، ص۳۱۱).

یکی دیگر از فعالیت‌های مهم دانشگاه برگذاری همایش سراسری «بررسی امور مربوط به بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده روستایی» با شرکت نمایندگان جهادسازندگی سراسر کشور در محل کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود که درزمینه بازسازی و نوسازی روستاهای جنگ زده، راه اندازی اراضی کشاورزی مناطق جنگی و همچنین درخصوص چگونگی بازسازی و نوسازی مناطق ویران شده روستایی، برنامه ریزی و تعیین خط مشی برآورد امکانات موردنیاز، جذب نیرو به خصوص نیروهای مردمی و اولویت ها بررسی و تصمیم گیری کردند(لطف‌الله‌زادگان، عملیات محرم، ص ۸۲۷).

این دانشگاه پس از پایان انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۶۲ ش، بازگشایی شد و از آنجاکه با شروع جنگ تحمیلی و ضرورت حضور نیروهای متعهد و متخصص در جبهه‌های جنگ موضوع شکل گیری مجموعه‌ای جهت ساماندهی فعالیت‌های مربوط به دفاع مقدس مطرح بود لذا معاونت امور جنگ در دانشگاه زیر نظر محمدعلی راد و در کنار آن نیز ستاد پشتیبانی جنگ دانشگاه زیر نظر شمس وهابی تشکیل داد که افزون‌بر ساماندهی فعالیت‌های مربوط به دفاع مقدس، رسیدگی به امور مربوط به رزمندگان، ایثارگران و شهدای دانشجو را عهده‌دار شد («معاونت‌ها»، بش). ستاد پشتیبانی جنگ متشکل از معاونت امور جنگ دانشگاه و انجمن اسلامی و جهاد دانشگاهی بود(«معاونت‌ها»، بش).

پس از تشکیل معاونت امور جنگ دانشگاه تهران، فعالیت‌های دانشگاه در راستای جبهه و توسعة صنایع نظامی جنگ گسترده‌تر شد که عمده ترین فعالیت آن در توسعة صنایع نظامی مربوط به سال ۱۳۶۵ ش می‌شود که عبارتند از: مطالعه مدل سازی و مشابه سازی به منظور آموزش و بهسازی؛ مدل سازی سیستم موشکی تایگرکت؛ طبقه بندی پودر آلومینیوم میلان؛ آرایش و شناخت آسبست؛ تهیه بوته‌های سرامیکی؛ شناسایی مین‌های دریایی؛ شناسایی و تحلیل موشک میلان؛ شناسایی و تحلیل موشک سام ۷ ؛ شناسایی و ساخت لانچر سام ۷ ؛ ساخت باتری اسیدی؛ ساخت ماسوره مجاورتی توپخانه ضد هوایی؛ ساخت تایمرهای دقیق؛ بررسی ساخت گلوله ۵۷ پدافند هوایی؛ تحلیل کلاهک هدف یاب سهند ۳ ؛ طرح ساخت باطری خمیری؛ طرح ساخت شتاب سنج؛ طرح ساخت خمپاره ۶۰ و ۸۱ ؛ طرح ساخت رادار ضد هوایی؛ طرح و ساخت یک سیستم کامل جنگ و الکترونیک و هشدار در برابر حملات موشکی برای کشتی‌ها شامل آنتن گیرنده مایکروویو و پردازنده سیگنال؛ سیستم مخابراتی با پوشش فرکانس؛ جستجو کننده‌های مادون قرمز برای موشک؛ دستگاه آنالیز کننده سیستم رادار؛ طراحی و ساخت آنتن حلقه‌ای | | | کوچک؛ طراحی و ساخت سیستم جهت‌یاب | | | رادیویی؛ طرح و بازسازی رادار ارتفاع یاب؛ بازسازی تجدید طرح یک سیستم جنگ الکترونیک برای هواپیماها؛ تجدید طرح و مدار تطبیق امپدانس آنتن‌های پرقدرت( کارنامه دولت ... ۱۳۶۵ ش، ص ۳۹۴-395).

در این سال معاونت امور جنگ دانشگاه افزون‌بر فعالیت صنعتی در ارتباط با جنگ، برای حضور پررنگ تر در جنگ اعزام نیرو به جبهه را دستور کار خود قرار داد که از جمله برای شرکت در عملیات کربلای ۵ در ۱۹ دی ۱۳۶۵، که در منطقة شلمچه واقع در جنوب غربی استان خوزستان، با هدف پیشروی به‌سوی بصره اجرا شد در ۲ اسفند از محل مسجد دانشگاه تهران با حضور رئیس، معاون، استاد و کارکنان دانشگاه به منطقه گسیل کرد (جمشیدی و یزدانفام، ص ۵۹ ). گفته می شود شمار دانشجویان اعزام شده دویست تن بوده که شامل نیروهای رزمی- تخصصی با نام کاروان حضرت مهدی(عج) بوده است(جمشیدی و یزدانفام، ص ۶۰). در نتیجة عملیات یاد شده، ارتش عراق برای جبران این شکست بمباران منطق مختلف جنگی و غیر جنگی را شدت داد و بدین منظور ساخت پناهگاه برای مقابله با این تجاوزات هوایی بار دیگر اهمیت یافته بود، دانشگاه در ۱۸ اسفند ۱۳۶۵ سمینار بررسی ساخت پناهگاه‌های جنگی برگذار کرد (جمشیدی و یزدانفام، ص ۲۵۲ ).

در ابتدای سال ۱۳۶۶ در پی تهدیدهای امریکا مبنی بر حمایت از نفتکش‌های کویتی، دانشجویان دانشگاه تهران به همراه سایر دانشجویان دانشگاه‌های تهران در یک راهپمایی اعتراض آمیز از این دانشگاه به سمت سفارت کویت و سپس دفتر نمایندگی سازمان ملل انجام دادند (« دانشجویان ... »، ص ۱۰). افزون بر این، در ۳ مرداد همین سال نیز بسیاری از دانشجویان دانشگاه های سراسر کشور و از جمله دانشگاه تهران به جبهه گسیل شدند (نک: یزدانفام، ص ۸۶). در میان یک نفر به‌نام اسماعیل لشکری از کارکان دانشگاه در همین ایام در جریان رزمایش دریایی در تنگة هرمز به شهادت رسید(«معاونت‌ها»، بش).

محل اعزام نیرو از دیگر فعالیت‌های دانشگاه تهران بود که از جمله مهمترین اعزام صورت گرفته از دانشگاه در ۱۰ آذر ۱۳۶۶ بود که جمعی از نیروهای سازمان یافته استان تهران با عنوان مرحله اول کاروان سپاهیان یکصد هزار نفری حضرت محمد(ص) استان تهران از این محل عازم جبهه‌های جنگ شدند. این نیروها در یک راهپیمایی گسترده به طور سازمان یافته به سوی دانشگاه تهران ‌رفتند(اردستانی، ص ۲۰۴).

در اواخر سال ۱۳۶۶ ش با قدرت نمایی کامل عراق در حمله به مناطق مسکونی و به اصطلاح جنگ شهرها که حمله به تهران همراه بود، در یکی از این حملات در ۱۴ اسفند همان سال موشکی به اطراف دانشگاه تهران اصابت کرد که قطعات آن به خیابان های مجاور پرتاب شد(اردستانی و ایزدی، ص۴۴۶). در این مرحله، عراق از موشکهای دوربرد ساخت شوروی استفاده کرد. در پی آن انجمن تحکیم وحدت اتحادیه سراسری انجمن‌های اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران به‌همراه دیگر دانشگاه‌های تهران تظاهرات اعتراض آمیز نسبت به سیاست شوروی در کمک تسلیحاتی به عراق برگزار کرد (اسلامی، ص ۲۴۰ )، در این حال خبرگزاری جمهوری اسلامی گزارش کرده بود راهپیمایی اعتراض آمیز به ابتکار دفتر تحکیم وحدت( انجمن اسلامی سراسری دانشجویان دانشگاه‌های ایران) و با شرکت دانشجویان، کارگران و دانش آموزان در مسیر دانشگاه تهران سفارت آمریکا به سوی سفارت شوروی انجام شد (اسلامی، ص ۲۵۲ ). با قدرت نمایی کامل عراق در حمله به مناطق مسکونی و به اصطلاح جنگ شهرها، دولت در طرحی به‌نام «طرح دفاعی دولت در برابر جنگ شهرها» اجرا کرد که در آن باید ادارات، دانشگاه‌ها و مدارس در یک بازه زمانی مشخص ایمن سازی می‌شوند که دانشگاه تهران نیز در پی آن ایمن‌سازی شد (نک: اسلامی، ص ۲۶۱).

در جریان جنگ نفتکش ها در خلیج فارس، ارتش امریکا در ۲۹ فرودین ۱۳۶۷ به کشتی ایران حمله کرد با واکنش استاید دانشگاه تهران مواجه شد و در نامه‌ای به روسای دانشگاه‌های سراسر جهان خواستار محکومیت امریکا شدند(«نامه ... »، ص ۲۰).

دانشگاه تهران از شروع جنبش دانشجویی در ۱۳۲۰ ش تا کنون ( 1403 ش) 290 شهید دارد که ۴ تن هیأت علمی، ۲۲ تن از کارکنان و ۲۴۴ تن از دانشجویان بودند. از مجموع شهدای دانشگاه، ۲۳۷ تن در جریان هشت سال جنگ تحمیلی(31 شهریور ۱۳۵۹ – 27 تیر ۱۳۶۷) به شهادت نائل آمدند. در میان دانشجویان برخی از اینها در حال تحصیل و برخی دیگر فارغ‌التحصیل این دانشگاه بودند.از شمار شهدای دانشجو یک از تن از آنها از کشور عراق و بقیه ایرانی بودند. از ۵۳ شهید غیر ازمعرکة جنگ، ۳ تن شهید مدافع حرم و یک شهید زن می‌باشد(«معاونت‌ها»، بش).

پس از پایان جنگ:  پس از پایان جنگ در تیر ۱۳۶۷ دانشگاه تهران در راستای ترویج فرهنگ ایثار و مقاومت به فعالیت خود ادامه داد و در نخستین اقدام معاونت امور جنگ را به معاونت امور دفاعی و ستادی نیز تحت عنوان ستاد شاهد که مستقل از معاونت دفاعی بود و رئیس دانشگاه ریاست آن را بر عهده داشت در دانشگاه تشکیل داد(«معاونت‌ها»، بش). معاونت امور دفاعی و ستاد شاهد دانشگاه تا سال ۱۳۷۲ ش به فعالیت خود ادامه دادند. ستاد شاهد دانشگاه دفتری را تحت عنوان دفتر «امور شاهد و ایثارگر دانشگاه» به عنوان بازوی اجرایی زیر مجموعه خود داد که مسئول دفتر مستقیماً از سوی ریاست دانشگاه و رئیس ستاد شاهد دانشگاه انتخاب می‌شد. این دفتر کلیه امور مربوط به دانشجویان شاهد و ایثارگر را بر عهده داشت(«معاونت‌ها»، بش).

دفتر امور دانشجویان شاهد و ایثارگر بعدها به «اداره کل امور دانشجویان شاهد و ایثارگر» دانشگاه تهران تغییر نام داد («معاونت‌ها»، بش). در سال ۱۳۹۰ ش با توجه به ادغام دفتر سرپرستی امور کارکنان و اعضای هیأت علمی شاهد و ایثارگر با اداره کل امور دانشجویان شاهد و ایثارگر نام اداره کل، به «اداره کل امور دانشجویان و کارکنان شاهد و ایثارگر» تغییر یافت و به‌عنوان بالاترین مرجع تصمیم گیری در حوزه شاهد و ایثارگر دانشگاه در تشکیلات تفضیلی دانشگاه زیر مجموعه معاونت فرهنگی دانشگاه قرار گرفت («معاونت‌ها»، بش).

اهداف و وظایف اداره کل امور دانشجویان و کارکنان شاهد و ایثارگر در چهار محور به شرح ذیل است:

1. ستادی شامل: برنامه‌ریزی و زمینه سازی برای اجرای مصوبات، آئین نامه‌ها و دستورالعمل‌های ابلاغ شده از سوی شورای طرح و برنامه شاهد، وزیر محترم، ستاد مرکزی و اداره کل امور دانشجویان شاهد و ایثارگر وزارت متبوع؛ نظارت و ارزیابی وضعیت آموزشی، پژوهشی، فرهنگی، و رفاهی دانشجویان شاهد و ایثارگر در پایان هر نیم سال و ارائه طرح‌ها و برنامه‌های مناسب برای رشد و تعالی و حل مشکلات آنان؛طراحی و تدوین برنامه‌های مورد نیاز برای تقویت بنیه علمی و ارتقای آموزشی، پژوهشی، فرهنگی رفاهی دانشجویان شاهد و ایثارگر؛ تنظیم و تدوین برنامه‌های مورد نیاز به منظور ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و بزرگداشت مقام شهیدان و ایثارگران؛ طراحی و تدوین برنامه‌های مناسب به منظور جلب مشارکت دانشجویان، اساتید و نهادهای ذیربط در فعالیت‌های ویژه دانشجویان شاهد و ایثارگر؛ نظارت بر عملکرد اداره کل امور دانشجویان شاهد و ایثارگر دانشگاه؛ تصویب برنامه و بودجه اداره کل امور دانشجویان شاهد و ایثارگر دانشگاه(«معاونت‌ها»، بش).

2. آموزش و پژوهش شامل: مشاوره تحصیلی دانشجویان شاهد و ایثارگر، نظارت و پیگیری طرح پرونده دانشجویان شاهد و ایثارگر در کمیسیون بررسی موارد خاص دانشگاه و کمیسیون موارد خاص دانشگاه‌های استان تهران، پیگیری اجرای طرح استاد مشاور، نظارت بر برگزاری کلاس‌های تقویتی، نظارت بر انجام امور مربوط به جذب شهریه دانشجویان شهریه پرداز از مراکز ذیربط، تهیه و تجزیه و تحلیل آماری (دانشجویان، کارکنان و اعضا هیأت علمی)،انجام امور مربوط به نقل و انتقال و تغییر رشته دانشجویان، پایش و ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانشجویان شاهد و ایثارگر با استخراج وضعیت تحصیلی مقایسه‌ای آنان و سایر دانشجویان در هر نیمسال تحصیلی، ارائه پیشنهاد برای ارتقا وضعیت تحصیلی دانشجویان و پیگیری سایر امور آموزشی(«معاونت‌ها»، بش).

3. خدمات دانشجویی، فرهنگی و رفاهی شامل: نظارت بر امور خوابگاه‌های مجردی و متأهلی، به روز رسانی تفاهم نامه وام قرض الحسنه، کمک هزینه تحصیلی، تسویه حساب دانشجویی، بیمه کارکنان و هزینه‌های درمانی کارکنان، دستور العمل‌ها و بخشنامه‌های مرتبط با کارکنان شاهد و ایثارگر؛ برنامه ریزی و نظارت بر برگزاری و اجرای: اردوها، نیاز سنجی و برگزاری دوره‌های آموزشی فرهنگی و فوق برنامه، کارگاه‌های مهارتی برای دانشجویان، کارشناسان و مدیران، جشنواره‌های فرهنگی و ورزشی، تسهیلات رفاهی کارکنان شاهد و ایثارگر، فعالیت‌های مرتبط با ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، هماهنگی دیدار با خانواده شهدا و ایثارگران دانشگاه، تشکیل و اجرای فعالیت‌های کانون علمی و فرهنگی ایثار و انجمن‌های زیر مجموعه آن مطابق با آئین نامه مربوط، جلسات شورای مدیران کل منطقه یک تهران، انتخاب و تجلیل از دانشجویان نمونه و ممتاز شاهد و ایثارگر، جشنواره ملی ایثار، شورای مدیران و کارشناسان دفاتر و شورای مدیران منطقه یک آموزش عالی(«معاونت‌ها»، بش).

4. امور اداری و دفتری شامل: هماهنگی برگزاری جلسه ستاد امور شاهد و ایثارگر دانشگاه تهران، اختصاص یک صفحه ویژه با عنوان «یادمان شهدا» در نشریه مدت دانشگاه جهت معرفی شهدای دانشگاه، ایجاد کانال وبژه در صفحات اجتماعی جهت اطلاع رسانی اخبار اداره کل به مخاطبین در سطح دانشگاه، بروز رسانی سایت اطلاع رسانی اداره کل امور دانشجویان و کارکنان شاهد و ایثارگر، ایجاد و به روز رسانی بانک اطلاعاتی شماره تماس و پست الکترونیکی دانشجویان، کارکنان و اعضا هیأت علمی شاهد و ایثارگر دانشگاه به منظور تسهیل ارتباط متقابل از طریق ارسال پیامک و پست الکترونیکی.، دعوت از خبرگزاری‌ها و رسانه‌های تصویری و نوشتاری جهت پوشش اخبار مراسم مختلف و فعالیت‌های فرهنگی مرتبط با حوزه ایثار و شهادت در دانشگاه، امور دبیرخانه و سایر امور اداری و دفتری(«معاونت‌ها»، بش).

دانشگاه تهران در کنار فعالیت‌هایی که به دانشجویان و کارکنان شاهد و ایثارگر داه است، برخی از اقدامات را به‌صورت دانشگاهی انجام می‌دهد که عبارت‌اند از: ادای احترام به قهرمانان هشت سال جنگ تحمیلی همزمان با بازگشایی دانشگاه و هفته دفاع مقدس («آغاز ... »، بش)؛ فراخوان جشنواره خاطره نویسی دفاع مقدس در سطح دانشگاه تهران با عنوان خاطرات سنگر(«فراخوان ... »، بش) همکاری در ایجاد و گسترش فعالیت‌های علمی، آموزشی و پژوهشی در حوزة ادبیات و علوم انسانی به‌منظور بهره‌مندی از منابع و توان فکری و اجرایی و همچنین انتقال تجربیات در موضوعات مشترک شامل طراحی و اجرای طرح‌های تحقیقاتی؛ برگزاری نشستها و دوره‌های علمی؛ کارگاه‌های آموزشی، پژوهشی، سخنرانی‌ها، همایش‌ها؛ تألیف، ترجمه و تدوین کتابهای مورد نیاز و مرتبط؛ همکاری در زمینه انتشار نشریات علمی؛ چاپ، نشر و توزیع آثار دفاع مقدس؛ حمایت از پایان‌نامه و رساله‌های تحصیلات تکمیلی ؛ همکاری در زمینه اسناد و مدارک علمی و فراهم سازی زمینه‌های بهره برداری اساتید، پژوهشگران و دانشجویان از کتابخانه و مراکز اسنادی دانشگاه («تفاهم نامه ... »، بش).

از همه مهم‌تر، این دانشگاه در راستای سیاست‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ده شهید گمنام را در دو نقطه یادمانی دانشگاه و کوی هر کدام با پنج شهید خاکسپاری کرده است (حق دوست، بش؛ ذبیحی علی‌تپه) که خاکسپاری شهید گمنام در محوطة دانشگاه مورد تفقد آیت الله خامنه‌ای، رهبر عالی ایران قرار گرفت و این حرکت را «هوشمندانه و متعهدانه» دانست(« نگاهی بر ... »، بش). برگزاری تشییع شهدای گمنام از دانشگاه از دیگر اقدمات مهم دانشگاه است.

مآخذ: آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نی،۱۳۷۷ ش؛ «آغاز سال تحصیلی و گرامیداشت هفته دفاع مقدس/پایان ماجرای تغییر در کنکور»( بارگذاری: ۷ مهر ۱۴۰۲)، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، < www.irna.ir> (دسترسی: ۱۳ مرداد ۱۴۰۳؛ اردستانی، حسین، تکاپوی جهانی برای توقف جنگ، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲ ش؛ اردستانی، حسین و یدالله ایزدی، موشک باران تهران: تدارک عملیات در حلبچه( والفجر ۱۰)، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ ش؛ از قبا تا فیضیه: جنبش مسلمانان مبارز تبریز، تبریز: جنبش مسلمانان مبارز، ۱۳۵۹ش؛ اسلامی، زینب، جنگ شهرها در تهران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ ش؛ اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران ۱۳۲۹-1357، به کوشش: علیرضا اسماعیلی و عیسی مجدی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بهار ۱۳۸۰ ش؛ امام خمینی، صحیفه، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی)ره(، 1378 ش؛  امیری، حکیمه، تاریخ شفاهی هیئت‌های مؤتلفه انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ ش؛ «بازخوانی واقعه ۱۳ آبان ۵۷؛ قتل عام در دانشگاه تهران» (بارگذاری: ۱۳ آبان ۱۴۰۱)، تابناک،< www.tabnak.ir> (دسترسی: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳)؛ «به‌عنوان روز بازگشایی دانشگاه گروهک‌هایی امریکایی قصد راهپیمایی دارند»، روزنامة جمهوری اسلامی، شم ۵۴۱، ۱ فروردین ۱۳۶۰؛ بیات، کاوه، «دانشگاه تهران اول بهمن ۱۳۴۰»، فصلنامه گفت و گو، تهران: شیرازه کتاب، شماره ۵، پاییز ۱۳۷۳ش؛ «تفاهم نامه همکاری بین سازمان ادبیات و تاریخ دفاع مقدس و دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران»(بارگذاری: بی تا)، دانشگاه تهران، < www. literature.ut.ac.ir> (دسترسی: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳)؛ جمشیدی، محمد حسین و محمود یزدانفام، آخرین تلاش‌ها در جنوب، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ ش؛ «چهل و چهار سال افتخار/ مبارزات انقلابی جنبش دانشجویی دانشگاه تهران »(بارگذاری ۱۲ بهمن ۱۴۰۱)، خبرگزاری دفاع مقدس، < www.defapress.ir> ( بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۳)؛ حائری زاده، مصطفی، خاطرات مصطفی حائری زاده، به کوشش غلامعلی پاشازاده، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ ش؛ «حدود دو میلیون نفر در مراسم دیروز دانشگاه شرکت کردند»، روزنامة جمهوری اسلامی، شم ۲۶۰، ۳ اردیبهشت ۱۳۵۹؛ حسین قزل ایاق، ایمان، بازار تهران: تحولات سیاسی و انقلابی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۴۰۱ش؛ حق دوست، مجید، « تشییع و خاکسپاری پیکر شهید گمنام در کوی دانشگاه تهران» (بارگذاری: ۷ آذر ۱۳۹۵)، خبرگزاری مهر، < www.mehrnews.com>  (سترسی: ۱۴ مرداد ۱۴۰۳)؛ حکمت ، علی اصغر ، سی خاطره از عصر فرخندة پهلوی، تهران: پارس، ۱۳۵۵ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «مؤسس دانشگاه کیست؟»، رادیو ایران، تهران، ۱۳۳۹ ش، شم۵۳؛ خلجی،عباس، اصلاحات آمریکایی و قیام ۱۵ خرداد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ ش؛ «دانشگاه تهران و نقش آن در انقلاب اسلامی» (بارگذاری: ۱۵ بهمن ۱۳۹۴ )، خبرگزاری بین المللی قرآن،< www.iqna.ir > ( بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۳)؛ « دانشجویان طی یک راهپیمایی گسترده آمادگی خود را با توطئه گران در خلیج فارس اعلام کردند»، روزنامة جمهوری اسلامی، شم ۲۳۲۵، ۱۸ خرداد ۱۳۶۶؛ «درگیری‌های دیروز دانشگاه تهران»، روزنامة جمهوری اسلامی، شم ۲۵۹، ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹؛ درویشى سه تلانى، فرهاد و محمد محمدپور، تداوم اشغال و بحران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، ۱۳۹۷ ش؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۷۷ ش؛ ذبیحی علی‌تپه، علی، مشاهدات و مطالعات میدانی؛ روحانی، سید حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران: انتشارات انقلاب اسلامی، آذر۱۳۶۱؛ روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی، تهران: موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۶ ش؛ روحبخش، رحیم،« قیام از کجا آغاز شد؟»، مجله ذکر، ش ۲۴ ، خرداد ۱۳۸۷؛ «روند انقلاب فرهنگی» (بارگذاری: ۲ اردیبهشت ۱۳۹۸)، پرتال امام خمینی، <www.imam-khomeini.ir > (دسترسی: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳)؛ «رئیس جمهور مردم را به حضور در دانشگاه دعوت کرد»، روزنامة جمهوری اسلامی، شم ۲۵۹، ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹؛ سالنامه و آمار (۱۳۲۲-۱۳۲۷ ش)، تهران: وزارت فرهنگ، ۱۳۲۷ ش؛ سلطان‌زاده، منصور، جنبش دانشجویی ایران رسالت‌ها، تهران: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، پژوهشگاه فرهنگ و معارف، قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۴ ش؛ سلیمانی‌خواه، نعمت الله، تصمیم صدام به جنگ علیه ایران، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران اقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش؛ سلیمی، حشمت‌الله، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بهار۱۳۸۳ش؛ سیاسی، علی‌اکبر، گزارش یک زندگی، تهران: اختران، ۱۳۸۶ ش؛ شاهی، عزت، خاطرات عزت شاهی، به کوشش محسن کاظمی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۵ ش؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران: دهخدا، ۱۳۵۴ ش؛ ضیاءظریفی، ابوالحسن، سازمان دانشجویان دانشگاه تهران(نگاهی دیگر به پیشینه مبارزات دانشجویی در ایران ۱۳۲۰-1332)، تهران: شیرازه، ۱۳۸۷ ش؛ «فراخوان اولین جشنواره خاطره نویسی دفاع مقدس در سطح دانشگاه تهران» (بارگذاری: بی تا)، دانشکده کارآفرینی،< www.ent.ut.ac.ir> (دسترسی: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳)؛ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی ۱۳۷۸ش؛ کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۵ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۶ ش؛ کریمیان، علیرضا، جنبش دانشجویی در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تابستان ۱۳۸۱ش؛ «کشتار دانشجویان و اساتید در کدام برهه‌های تاریخی انقلاب رخ داد؟ / از آغاز حرکت‌ شهید دیالمه تا تحصن در دانشگاه تهران » (بارگذاری: ۱۲ بهمن ۱۳۹۹)، خبرگزاری دانشجو، < www. snn.ir > (دسترسی: ۱۹ مرداد ۱۴۰۳)؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عملیات محرم بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی کشور، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۳ش؛ لطف‌الله‌زادگان، علیرضا، عملیات مسلم بن عقیل: آزادسازی ارتفاعات سومار و تهدید مندلی صدور قطع نامه ۵۲۲ شورای امنیت، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،۱۳۹۱ش؛ لطف‌‌الله زادگان، علیرضا، والفجر۱: ممانعت ایران از برگزاری اجلاس عدم تعهد در بغداد، انفجار سفارت امریکا در لبنان /1 اسفند ۱۳۶۱ تا ۳۱ فروردین ۱۳۶۲، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش؛«معاونت‌ها»( بارگذاری: بی‌تا)، دانشگاه تهران،www.ut.ac.ir >  < (بازدید: ۱۷ مرداد ۱۴۰۳)؛ منصوری، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ۱۳۷۷ ش؛ منصوری، جواد، قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲، تهران: حوزه هنری، ۱۳۷۶ش؛ «نامه استادان دانشگاه تهران به رؤسای دانشگاه‌های جهان»، کیهان هوایی، ۷ اردیبهشت ۱۳۶۷، شم ۷۷۴؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران در عصر خجستۀ پهلوی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۰ ش؛ مختاری اصفهانی، رضا، حکایت حکمت، تهران، ۱۳۹۶ ش؛ «مراسم افتتاح دانشکدۀ علوم معقول و منقول»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، تهران، ۱۳۱۳ ش، س ۴، شم ۳؛ مهری، فرشید، مساجد بازار تهران در نهضت امام خمینی(تاریخ شفاهی مسجد سلطانی>امام خمینی< مسجد سید عزیزالله و مسجد آذربایجانی‌ها)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ ش؛ نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، تهران: رسا، ۱۳۷۱ش؛ نخعی، هادی، طبس تا سنندج: تهاجم ها و بحرانهای دوران گذار اردیبهشت ۱۳۵۹، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷ش؛ نخعی،هادی، قطع رابطه امریکا با ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش؛ نخعی، هادی و حسین یکتا، جنگ نامۀ اول: پیدایش نظام جدید، ج۱: بحرانهای داخلی و تولد نیروهای مسلح انقلاب،تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اسفند ۱۳۷۵؛ نعمتی، یعقوب و دیگران، آماده‌سازی عملیات والفجر ۴ : تجهیز عراق به جنگنده‌های سوپراتاندارد؛ تهدید ایران به بستن تنگه هرمز ۱شهریور تا ۲۲ مهر۱۳۶۲، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش؛ « نگاهـی بر تاریخچــه تشییـع شهـدا در دانشگـاه‌ها»(بارگزاری: ۲۷ خرداد ۱۳۹۴)، خبرنامه دانشجویان ایران، <www.iusnews.ir> ، (دسترسی: ۱۲ مرداد ۱۴۰۳)؛ «نگاهی به مبارزات سیاسی و جنبش دانشجویی دانشگاه تهران در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲» (بارگذاری: ۱۳ خرداد ۱۴۰۳)، مرکز اسناد بررسی اسناد انقلاب اسلامی، www.historydocuments.ir> < ( بازدید: ۲۰ مرداد ۱۴۰۳)؛ یزدانفام، محمود، اسکورت نفت‌کش‌ها، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ ش؛ یکتا،حسین، جنگ نامۀ اول: پیدایش نظام جدید، ج۲: بحران در خوزستان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، زمستان ۱۳۷۷ش.